Մեծ Այրում
Մեծ Այրում գյուղը գտվում է Լոռու մարզի Թումանյանի շրջանի Ախթալա համայնքում, Երևանից 207 կիլոմետր հեռավորության վրա, ծովի մակարդակից բարձր է 690 մետր։
Պատմություն
Այրում, ադրբեջաներեն ՝ Ayrımlar(այիրւմլէր) , նշանակում է թյուրքական ցեղ, ադրբեջանցիների ազգագրական խումբ, որը բնակվում է Ադրբեջանի արևմուտքում, լեռներում ՝ Գոյգոլ լճից մինչև Ակստաֆա գետը: Նրանք խոսում են ադրբեջաներենի արևմտյան բարբառային խմբի Այրում բարբառով:
Ըստ ադրբեջանցի հետազոտող Մ. Վելիև-Բահարլիի ՝ Այրումի նախնիները եղել են Փոքր Ասիայի թուրքերը, որոնք 1301 թվականին Անատոլիայում իրենց պետության պարտությունից հետո ապաստան գտան Անդրկովկասում: Արևելագետ Վ.Ֆ. Մինորսկին և սովետական պատմաբան Ի.Ի.Մեշչանինովը հավատում էին, որ Այրումը գաղթել է Պարսկաստանից 17-րդ դարում պարսկա-թուրքական պատերազմի ժամանակ: Ադրբեջանական սովետական գիտնականներ Ա. Ալեքպերովը և Կ.Կարաքաշլին առաջ քաշեցին թեզի այծի ինքնահռչակ ծագման մասին թեզը, որը նրանցից յուրաքանչյուրը հիմնավորում էր իր ձևով: Այնուհետև քննադատվեց Ալեքպերովի վարկածը, որը չի հաստատվել պատմական իրականության մեջ: Համաձայն Մեծ Ռուսական հանրագիտարանի, այրերը կարող են լինել թյուրքացված ուղղափառ հայերի ժառանգներ, և նրանց անունն անցնում է հայկական բարձր երգչախմբին:
Այսօրվա Ախթալայի և Ալավերդու շրջանի տարածքը եղել է Բագրատունյաց թագավորության, ապա Կյուրիկյանների և Զաքարյանների կազմում: Ապա ընկել է մոնղոլների և կարակոյունլու ու աղկոյունլու թուրքմենական պետությունների մեջ, իսկ պարսկական տիրապետության շրջանում Վրացական թագավորության կազմում էր: 1801 թվականին Վրաստանի և Հայաստանի հյուսիս-արևելյան հատվածի հետ միացվել է Ռոմանովների ռուսական կայսրությանը որպես Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի մաս:
Ահա այդ պատճառով՝ վրաց պատմագրությունը և երբեմն՝ քաղաքական գործիչները, տարածքային հավակնություններ են ներկայացնում Ալավերդու շրջանի նկատմամբ, այն համարելով վրացական հող: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարիներին Ալավերդու շրջանը, որ մտցվեց Լոռու «Չեզոք գոտու» մեջ, հայ-վրացական պատերազմի պատճառ դարձավ: Այդ պատերազմը տեղի ունեցավ 1918 թվականի դեկտեմբերի վերջի շաբաթներին:
Գյուղն առավել հայտնի է իր էկոլոգիական հիմնախնդիրներով:
Մոտակա պոչամբարում է ամբարվում Ախթալայի ԼՀԿ-ի հանքարդյունաբերական թափոնները: 2015թ. գարնանը այստեղ սկիզբ առած «SOS Մեծ Այրում» բնապահպանական շարժման շնորհիվ կասեցվեց գյուղի տարածքում 2-րդ պոչամբարի կառուցումը։
ԵՄ-ի զեկույցներում «SOS Մեծ Այրում» շարժումը հայտնվել է քաղաքացիական լավագույն շարժումների առաջին տասնյակում։
Մեծ Այրում գյուղի բնակչությունը ըստ տարիների եղել է հետևյալը.
- 1886 – 171, բոլորը՝ հայեր, թաթարներ
- 1908 – 390, բոլորը՝ իսլամ
- 1914 – 381, բոլորը՝ թաթար
- 1922 – 454, բոլորը՝ թրքո-թաթար
- 1926 – 282, բոլորը՝ թուրք
- 1931 – 391, բոլորը՝ թուրք
- 1963 – 487, ադրբեջանցիներ
- 1988 – 298, հայեր
- 2001 – 702, բոլորը՝ հայ
- 2019 – 986, բոլորը՝ հայ
Սեռային կազմում տղամարդիկ կազմում են 47%, կանայք` 53%
1887–1908 թվականներին հայկական և թաթարական ցեղերը իսլամացել են։
Մեծ Այրումը Հայաստանի այն բնակավայրերից է, որտեղ բնակվել են բացառապես ադրբեջանցիներ: Ցարական և խորհրդային ժամանակներում այսօրվա ադրբեջանցիները տարբեր մարդահամարների ժամանակ մի քանի անուններով են գրանցվել՝ թաթար, իսլամ, թրքո-թաթար, թուրքական խումբ, իսկ 1939-ից հետո՝ ադրբեջանցիներ։
Սկսած 1988թ. գյուղը վերաբնակեցվել է Ադրբեջանից բռնագաղթված հայերով։
Կլիմա
Գյուղի կլիման բարեխառն լեռնային է, ամառները տաք են և համեմատաբար խոնավ, տևական և ցուրտ ձմեռներով։
Ամեն տարի հաստատվում է կայուն ձնածածկույթ։ Ամեն ինչ աճում է․ բացի ցիտրուսային բույսերից։
Գյուղատնտեսություն
Գյուղում ապրում է շուրջ 986 մարդ, առկա է շուրջ 282 գյուղացիական տնտեսություն։
Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, պտղագործությամբ և երկրագործությամբ։ Բարենպաստ կլիմայի շնորհիվ գյուղում աճում է ամեն ինչ, բացի ցիտրուսային բույսերից: Հատկապես վերջին տարիներին զարգացման նոր թափ է ստացել հացահատիկի մշակումը:Համեմատաբար զարգացած է խաղողի արտադրությունը: Գյուղում կա ոռոգման ջուր՝ համայնքը ոռոգող գրեթե ամբողջական ցանցով: Ոռոգման ջուրը վերցվում է Դեբետ գետից՝ պոմպակայանի միջոցով:
Քանի որ ոռոգման ջուրը մղվում է պոմպերով, հաճախակի խափանումներ են լինում. համայնքը դժվարանում է կազմակերպել գյուղ. մթերքների արտադրությունը: Հիմնականում զբաղվում են հացահատիկային մշակաբույսերի և մասամբ` կարտոֆիլի, բանջարեղենի և մրգի արտադրությամբ` հիմնականում հույսը դնելով եղանակի վրա:
Անասնապահությամբ զբաղվողները նույնպես մեծ դժվարությամբ են անասնակեր կուտակում երաշտի տարիներին: Կերի անբավարարության պատճառով դժվարանում է անասունների մսուրային շրջանի կազմակերպումը:
Զբոսաշրջություն և Պատմամշակութային կառույցներ
Գյուղի հյուսիս-արևմուտքում Նահատակ վանական համալիրն է, կառուցված 1621 թ.: Ավանդության համաձայն` ի սկզբանե այնտեղ ամփոփված են եղել Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սուրբ Շուշանիկ – Վարդենու մասունքները, որոնք Ճոճկան գյուղի Ջոջը նվիրել է թիֆլիսահայ համայնքին: Վերջիններս այդ մասունքների վրա Թիֆլիսում հիմնել են Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենի եկեղեցին, որն այսօր արդեն խլված է հայերից և պատկանում է Վրաց Ուղղափառ եկեղեցուն: Մասունքների տեղափոխման ժամանակի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ այսօր չկան: Նահատակի վանքի տարածքում երբևէ պեղումներ չեն իրականացվել, սակայն վանքի բակում կա պահպանված դժվարընթեռնելի արձանագրությամբ տապանաքար՝ «Տեր Սարգիս քահանա», որն ըստ ամենայնի՝ վերջինիս գերեզմանն է հանդիսանում: Այսօր վանքը կիսաքանդ վիճակում է և հատուկ ուշադրության կարիք ունի: Եկեղեցու պատի մեջ աճող ծառը մեծացել և սպառնում է քանդել եկեղեցին։
Հասարակական կառույցներ
Գյուղն ունի մեկ միջնակարգ դպրոց, վերջին տարիներին վերանորոգված, բարվոք վիճակում, ուր սովորում է 125 աշակերտ:
Գյուղում գործում է COAF-ի ՍՄԱՐԹ կրթական սենյակ, ունի անհրաժեշտ ինտերնետ կապ ու արդի սարքավորումներ, որի նպատակն է տեղի երիտասարդության զարգացումը։Սենյակում գործում են տարբեր խմբակներ, որտեղ հաճախում են համայնքի տարբեր տարիքի երիտասարդներ։Սենյակը հիմնել և շահագործում է Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամը։
Նյութը պատրաստեց Արտյոմ Օհանյանը։
Տեղեկություններ տրամադրեց “Գյուղից Գյուղ” նախաձեռնության կամավոր Լյուդմիլա Շիրվանյանը։
